Prawo do wyjaśnienia w pytaniach i odpowiedziach

W kwietniu wejdzie w życie nowe prawo: do wyjaśnienia decyzji kredytowej. Na jaki problem odpowiada? Co konkretnie zmienia się w przepisach? W jakich sytuacjach będzie można skorzystać z nowego prawa? Ile będzie to kosztowało? Odpowiadamy na najważniejsze pytania.

Na jaki problem odpowiada nowe prawo?

Do tej pory klient ubiegający się o kredyt w banku nie miał możliwości sprawdzenia, jakie jego dane zostały wzięte pod uwagę przy ocenie zdolności kredytowej i co przy tej ocenie miało znaczenie. Na przykład: czy o niskiej ocenie zdolności kredytowej przesądziło to, że za mało zarabia, czy to, że za dużo wydaje na życie? A może tylko to, że kiedyś nie zapłacił w terminie rachunku za telefon?

Mieliśmy tylko ogólną wiedzę o tym, jak przebiega weryfikacja zdolności i wiarygodności kredytowej. W dużym uproszczeniu: składają się na nią trzy oceny. W oparciu o dane pozyskane m.in. z Biura Informacji Kredytowej (BIK), od innych banków i z wniosku klienta bank weryfikuje:

• historię spłacanych zobowiązań;
• aktualną sytuację finansową, czyli zarobki, wydatki i inne zobowiązania (w tym przyznane limity na kartach kredytowych);
• wskaźnik wiarygodności (tzw. scoring), który ma wskazać prawdopodobieństwo terminowej spłaty kredytu (więcej w artykule pt. Dlaczego bank odmówił Ci kredytu?).

Bez informacji o tym, co źle wpływa na ich wiarygodność lub zdolność kredytową, klienci, którym zależy na kredycie, są zagubieni. Zdarza się, że przy kolejnym wniosku zaniżają informacje o swoich wydatkach (narażając się na odpowiedzialność karną) i ryzykują to, że tak pozyskany kredyt wciągnie ich w spiralę zadłużenia. A przecież w grę wchodzą ich dane osobowe, które mają prawo weryfikować, poprawiać i uzupełniać! Ta sytuacja szkodzi również bankom, bo zwiększa ryzyko tego, że błędnie ocenią swoich klientów (dadzą kredyt komuś, kogo na to nie stać – albo odwrotnie).

Co konkretnie zmienia się w przepisach?

Pod koniec kwietnia wchodzi w życie ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku z zapewnieniem stosowania rozporządzenia 2016/679. Jej celem jest dostosowanie różnych przepisów – w tym prawa bankowego i ustawy o kredycie konsumenckim – do RODO.

Oto kluczowe fragmenty tej ustawy, dotyczące prawa do wyjaśnienia:

Art. 70a

1. Banki i inne instytucje ustawowo upoważnione do udzielania kredytów na wniosek osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, o ile posiada zdolność prawną, ubiegającej się o kredyt przekazują, w formie pisemnej, wyjaśnienie dotyczące dokonanej przez siebie oceny zdolności kredytowej wnioskującego.

2. Wyjaśnienie, o którym mowa w ust. 1, obejmuje informacje na temat czynników, w tym danych osobowych wnioskującego, które miały wpływ na dokonaną ocenę zdolności kredytowej.

3. W przypadku przedsiębiorców bank i inna instytucja ustawowo upoważniona do udzielania kredytów może pobierać opłatę za sporządzenie wyjaśnienia, o którym mowa w ust. 1. Wysokość opłaty powinna być odpowiednia do wysokości kredytu.

4. Przepisy ust. 1–3 stosuje się odpowiednio do przedsiębiorcy ubiegającego się o pożyczkę pieniężną.

Art. 105a ust. 1c

1a. Banki, inne instytucje ustawowo upoważnione do udzielania kredytów, instytucje pożyczkowe oraz podmioty, o których mowa w art. 59d ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim, a także instytucje utworzone na podstawie art. 105 ust. 4, mogą w celu oceny zdolności kredytowej i analizy ryzyka kredytowego podejmować decyzje, opierając się wyłącznie na zautomatyzowanym przetwarzaniu, w tym profilowaniu, danych osobowych – również stanowiących tajemnicę bankową – pod warunkiem zapewnienia osobie, której dotyczy decyzja podejmowana w sposób zautomatyzowany, prawa do otrzymania stosownych wyjaśnień co do podstaw podjętej decyzji, do uzyskania interwencji ludzkiej w celu podjęcia ponownej decyzji oraz do wyrażenia własnego stanowiska.

W jakich sytuacjach mogę skorzystać z prawa do wyjaśnienia?

Prawo do wyjaśnienia oceny zdolności kredytowej przysługuje Ci, jeśli:

• starasz się o kredyt lub pożyczkę w banku; nie ma znaczenia czy decyzja była negatywna czy pozytywna; nie ma też znaczenia rodzaj kredytu – czy jest to kredyt hipoteczny na zakup mieszkania, czy tylko zakupy na raty w sklepie ze sprzętem elektronicznym;
• starasz się o kredyt konsumencki w instytucji pożyczkowej (na polskim rynku działają m.in. takie firmy jak Provident, Vivus czy Bocian), a decyzja, którą otrzymałeś, była odmowna.

Jeśli decyzja w sprawie kredytu lub pożyczki zapadła w sposób automatyczny (bez udziału człowieka), zyskujesz dodatkowe prawo do wyjaśnienia jej podstaw. To uprawnienie jest niezależne od tego, czy automatycznie podjęta decyzja była pozytywna, czy negatywna. W takim przypadku masz również prawo wyrazić własne stanowisko.

Jeśli nie zgadzasz się z rozstrzygnięciem, Twój wniosek powinien zostać rozpatrzony ponownie, ale tym razem decyzję podejmie człowiek (np. analityk bankowy). Z tej procedury możesz skorzystać zarówno w banku, jak i instytucji pożyczkowej.

Skąd mam wiedzieć, czy decyzja w mojej sprawie była automatyczna, czy podjęta przez człowieka?

Taka informacja powinna znaleźć się w pouczeniu dotyczącym przetwarzanych danych i Twoich praw. Bank lub instytucja pożyczkowa powinny Ci ją przekazać już na etapie składania wniosku o kredyt lub pożyczkę (a więc zanim powierzysz jej swoje dane), a najpóźniej razem z informacją o podjętej decyzji. Jeśli tak się nie stało, zawsze możesz o tę informację dopytać lub zajrzeć do polityki prywatności powiązanej z daną usługą finansową. Polityka prywatności powinna być dostępna na stronie internetowej banku lub instytucji pożyczkowej.

W którym momencie mogę skorzystać z prawa do wyjaśnienia?

O wyjaśnienie możesz poprosić, gdy tylko bank (instytucja pożyczkowa) wyda w Twojej sprawie decyzję kredytową. Składanie takiego wniosku na wcześniejszym etapie nie miałoby sensu. W przypadku większych kredytów (np. hipotecznych) na taką decyzję czeka się do kilku tygodni od momentu złożenia wniosku.

Z dodatkowego prawa do wyjaśnienia podstaw decyzji podjętej automatycznie możesz skorzystać, gdy tylko zostanie ona podjęta. W praktyce następuje to zaraz po złożeniu wniosku – podjęcie automatycznej decyzji to operacja komputerowa, w której człowiek tylko wklepuje dane do komputera.

Zamierzam wziąć kredyt. Jak nowe prawo zmieni moją sytuację?

Dzięki prawu do wyjaśnienia jakie czynniki – w tym dane osobowe – bank brał pod uwagę przy ocenie zdolności kredytowej, możesz sprawdzić, czy bank nie pomylił się przy rozpatrywaniu Twojego wniosku (np. nie pominął jednego zera w zarobkach). Jeśli wykryjesz błąd, możesz go skorygować – takie prawo daje Ci RODO (więcej o uprawnieniach wynikających z RODO). W takiej sytuacji bank powinien ponownie rozpatrzyć Twój wniosek, już w oparciu o skorygowane dane.

Jeśli zebrane przez bank dane były poprawne, a mimo to analityk uważa, że nie masz wystarczającej zdolności kredytowej, będzie Ci łatwiej zrozumieć, z czego wnika taka ocena (np. czy zdaniem banku masz niestabilną formę zatrudnienia, czy zbyt wysokie koszty życia).

Dzięki prawu do wyjaśnienia nie musisz się domyślać powodów decyzji podjętej przez bank, a swoją energię możesz zainwestować w zaplanowanie lepszej strategii finansowej. Może bank ma rację, że dziś mówi „nie”, bo dzięki temu unikniesz pułapki nadmiernego zadłużenia?

Czy nowe prawo ułatwi mi uzyskanie kredytu?

Nie. Nowe prawo nie ma takiego celu. Dzięki niemu dowiesz się po prostu, jakie czynniki zostały wzięte pod uwagę przy ocenie Twojej zdolności kredytowej. Zamiast domyślać się powodów odmowy albo decyzji kredytowej na słabych warunkach – będziesz mógł/mogła o nie zapytać.

Co powinno znaleźć się w wyjaśnieniu udzielonym przez bank? Po czym poznam, że dał mi „dobrą” odpowiedź?

W wyjaśnieniu dotyczącym oceny zdolności kredytowej powinny pojawić się:

• konkretne dane, które były podstawą oceny zdolności kredytowej. Na przykład: jeśli bank odpowie, że problemem jest wysokość dochodów, powinien wyjaśnić, dlaczego zadeklarowana we wniosku kwota nie wystarczy do uzyskania wnioskowanego kredytu;
• wszystkie czynniki, które miały wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie – czyli niekoniecznie pełna lista (np. kilkudziesięciu) czynników, które były brane pod uwagę na różnych etapach procesu oceny zdolności kredytowej, ale na pewno wszystkie te, który okazały się istotne.

Przykładowe wyjaśnienie:

„Na negatywny wynik oceny zdolności kredytowej miały wpływ następujące czynniki:

1. forma zatrudnienia (we wniosku została podana umowa o dzieło);
2. miesięczne koszty utrzymania gospodarstwa domowego przewyższające zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu (we wniosku został podany miesięczny dochód w wysokości 5000 zł; koszty utrzymania w wysokości 1000 zł; dwie osoby na utrzymaniu);
3. potwierdzone w bazie danych Biura Informacji Kredytowej opóźnienie w spłacie innego kredytu powyżej 60 dni;
4. stwierdzony niedozwolony debet na rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym”.

W dodatkowym wyjaśnieniu, związanym z automatycznym podejmowaniem decyzji, powinna się znaleźć informacja o tym, jakie czynniki zostały wzięte pod uwagę w tym procesie (a więc jakie były podstawy podjęcia takiej, a nie innej decyzji w Twojej sprawie).

Nie daj się zbyć niejasnymi, technicznymi lub ogólnymi sformułowaniami! Bank powinien znaleźć prosty sposób na przedstawienie Ci uzasadnienia swojej decyzji lub kryteriów, które doprowadziły do jej podjęcia.

Czy bank powinien ujawnić algorytm, na którym opiera się ocena mojej zdolności kredytowej?

Nie. Algorytm może być chroniony tajemnicą przedsiębiorstwa. Żeby zrozumieć powody takiego, a nie innego rozstrzygnięcia w Twojej sprawie, nie musisz jednak znać ani algorytmu, ani wag, jakie banki – oceniając zdolność kredytową – przypisują konkretnym informacjom. Kluczowe są dane, które bank wziął pod uwagę, i wnioski, jakie z nich wyciągnął.

Ile zapłacę za skorzystanie z prawa do wyjaśnienia?

Wyjaśnienie oceny zdolności kredytowej dla konsumentów jest bezpłatne. Bank nie może pobrać żadnej opłaty za realizację takiego wniosku.

Jeśli ubiegasz się o kredyt lub pożyczkę jako przedsiębiorca, bank ma prawo zażądać za udzielenie wyjaśnienia dodatkowej opłaty, przy czym taka opłata musi być „odpowiednia do wysokości kredytu”.

Wyjaśnienie decyzji udzielone przez bank wydaje mi się niejasne, niepełne. Co mogę zrobić?

Zawsze warto próbować się upomnieć i dopytać. Jeśli to nie zadziała, możesz podjąć kroki formalne: złożyć reklamację, a następnie skargę do Rzecznika Finansowego.

Jeśli problem dotyczy informacji na temat Twoich danych osobowych (np. bank nie podaje konkretnych danych albo nie jest dla Ciebie jasne, z jakich źródeł te dane zostały pozyskane), w tym zakresie możesz złożyć skargę do Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych (dowiedz się, jak to zrobić).

Niepokoi mnie informacja otrzymana od banku (np. wydaje mi się, że bank popełnił błąd albo źle mnie ocenił). Co mogę zrobić?

Jeśli bank oparł swoją ocenę na błędnych danych, masz prawo je skorygować. Takie prawo wynika bezpośrednio z RODO (więcej o uprawnieniach wynikających z RODO). Bank powinien ponownie zweryfikować Twoją zdolność kredytową, tym razem w oparciu o poprawne dane.

Jeśli po prostu nie zgadzasz się z oceną Twojej sytuacji, możesz podjąć rozmowę z doradcą w banku. Bank może Ci zaproponować zmianę wniosku o kredyt w taki sposób, który pozwoli mu na pozytywną ocenę Twojej zdolności kredytowej (np. obniżenie kwoty wnioskowanego kredytu, rozłożenie go na dłuższy okres kredytowania albo dodatkowe zabezpieczenie).

Jeśli uważasz, że bank naruszył Twoje prawa wynikające z RODO (np. sięgnął po dane osobowe z zewnętrznego źródła, ale nie poinformował Cię o tym na etapie składania wniosku o kredyt), możesz złożyć skargę do Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych (więcej o uprawnieniach wynikających z RODO).

Bank nie chce udzielić mi wyjaśnienia. Co mogę zrobić?

W pierwszym kroku zawsze warto upomnieć się o nie w banku (instytucji pożyczkowej), składając reklamację. Jeśli to nie zadziała, możesz podjąć kroki formalne. Prawo przewiduje dwie ścieżki:

• jeśli decyzja została podjęta automatycznie, a bank (instytucja pożyczkowa) nie udziela wyjaśnienia, możesz złożyć skargę do Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych na naruszenie Twojego prawa do informacji;
• jeśli decyzja została podjęta z udziałem człowieka, możesz złożyć skargę do Rzecznika Finansowego. Pamiętaj, że Rzecznik Finansowy może podjąć działania w imieniu klienta banku dopiero po „wyczerpaniu drogi reklamacyjnej przed podmiotem rynku finansowego” (czyli najpierw złóż reklamację i poczekaj na jej rozpatrzenie – por. zasady przyjmowania skarg przez Rzecznika Finansowego).

Jestem przedsiębiorcą. Co się zmieni w mojej sytuacji?

Jako przedsiębiorca możesz korzystać z prawa do wyjaśnienia oceny zdolności kredytowej już od kilku lat – i to się nie zmieni. Dzięki nowym przepisom dowiesz się jednak więcej, tj. jakie konkretne dane osobowe zostały wzięte pod uwagę przez bank.

Prowadzę działalność gospodarczą, ale staram się o kredyt w celach prywatnych. Czy mogę skorzystać z prawa do wyjaśnienia?

Tak, w takiej sytuacji będziesz traktowany/-a tak jak konsument/-ka (por. odpowiedź na pytanie „W jakich sytuacjach mogę skorzystać z prawa do wyjaśnienia?”).

Kiedy nowe prawo wejdzie w życie?

Ustawa obowiązuje od 4 maja 2019 r. (14 dni po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, co nastąpiło 19 kwietnia).

Czy podobne przepisy obowiązują w innych krajach Unii Europejskiej?

Prawo do wyjaśnienia decyzji kredytowej przysługiwało wcześniej przedsiębiorcom, zarówno w Polsce, jak i innych krajach Unii Europejskiej. Polska jest pierwszym państwem UE, które rozciągnęło je na konsumentów i doprecyzowało, jakie konkretnie informacje banki mają przekazywać swoim klientom.

Co w tej sprawie zrobiła Fundacja Panoptykon?

W Fundacji Panoptykon dążymy do tego, by każdy mógł kontrolować to, kto i w jaki sposób wykorzystuje jego dane. Walczyliśmy o dobre prawo ochrony danych na poziomie Unii Europejskiej (RODO), a obecnie jego sensowne wdrożenie do polskich przepisów.

Zmiany w prawie bankowym, wprowadzające prawo do wyjaśnienia decyzji kredytowej dla każdego, to jeden z sukcesów, które osiągnęliśmy dzięki wytrwałości naszego zespołu: przez kilka miesięcy składaliśmy opinie, uczestniczyliśmy w komisjach sejmowych i spotkaniach roboczych, przekonując przedstawicieli rządu i banków, że taka zmiana jest potrzebna.

Przygotowaliśmy również serię tekstów i dwa odcinki podcastu Panoptykon 4.0, w których wyjaśniamy, co o swoich klientach wiedzą banki, jak ich oceniają i dlaczego w tym procesie potrzeba więcej przejrzystości:

• Panoptykon 4.0: Kredytobiorcy lepiej poinformowani. Rozmowa z Izabelą Dąbrowską-Antoniak
• Panoptykon 4.0: Co wie o Tobie bank? Rozmowa z Tadeuszem Białkiem
• Panoptykon, RODO a scoring, czyli ocena punktowa
• Dziennik Gazeta Prawna: Klient będzie mógł sprawdzić, co zdecydowało o ocenie jego zdolności kredytowej

Dziękujemy Pawłowi Litwińskiemu oraz ekspertom z Ministerstwa Cyfryzacji za pomoc w przygotowaniu tego materiału.