Zmierzyć, policzyć, podzielić. O książce Utopia regulaminów

„Odwykliśmy od myślenia o biurokracji, a tymczasem wpływa ona na każdy aspekt naszego życia”. To zdanie z głośnej i prowokującej książki Davida Graebera. Polskie tłumaczenie Utopii regulaminów zostało właśnie wydane przez Krytykę Polityczną, a Fundacja Panoptykon jest jednym z jego patronów.

Niezliczone ilości formularzy, infolinie, pod numer których nie można się dodzwonić, i niezrozumiałe przepisy. Brzmi znajomo? Tak wielu z nas postrzega współczesną biurokrację. Bez względu na to, czy jest to pomoc społeczna, ochrona zdrowia, szkoły czy uniwersytety – biurokracja stała się zjawiskiem powszechnym. David Graeber – amerykański antropolog oraz jedna z twarzy ruchu Occupy Wall Street – stara się wytłumaczyć to skomplikowane, a zarazem codzienne dla nas doświadczenie.

Jak wspomina amerykański autor, krytyka biurokracji jest szczególnie charakterystyczna dla „prawicowego populizmu” i wpisuje się m.in. w negatywną ocenę państwa dobrobytu. Graeber, wychodząc z pozycji lewicowej i anarchistycznej, nie zostawia jednak na „dyktaturze urzędników” suchej nitki. Osią tej krytyki są trzy pojęcia: przemoc, rozwój technologii oraz racjonalność.

Antropolog udowadnia, że biurokratyzm bardzo często opiera się na groźbie użycia systematycznej i sankcjonowanej przez państwo przemocy. „Charakterystyczne dla obecnej fazy biurokratyzacji totalnej są wszechobecne kamery wideo, policjanci na skuterach, wystawcy tymczasowych identyfikatorów oraz mężczyźni i kobiety w mundurach rozmaitych organizacji, państwowych i prywatnych, przeszkoleni w technikach gróźb, zastraszania i stosowania siły fizycznej” – pisze autor. Policjantów nazywa zaś wprost „uzbrojonymi biurokratami”. Przy czym cały ten aparat może być użyty, by ukarać osoby za nieprzestrzeganie często bzdurnych i drobiazgowych przepisów. Tak zdaniem Graebera biurokracja sama sobie stwarza uzasadnienie dla dalszego istnienia i podtrzymuje system – nie zawsze tylko „miękkiej” – represji.

Autor Utopii regulaminów zauważa również, że biurokratyzm tłamsi energię, oddolne inicjatywy i postęp. Za przykład służy tutaj rozwój technologii. Zgodnie z tezą amerykańskiego antropologa w nieodległej przeszłości ludzkość snuła śmiałe wizje o latających samochodach i koloniach na Księżycu. Część z nich była nowatorska, część niewykonalna. Ale obszar techniki był obszarem marzeń. Teraz brakuje nam tej poetyckości, a „niemal wszystkie nowo powstałe technologie okazały się wprost stworzone do inwigilacji, nadzoru, egzekwowania dyscypliny pracy i kontroli społecznej”.

Graeber jest radykalny i prowokujący. Jednak trudno nie zgodzić się, przynajmniej w części, z jego poglądami. To wszechobecność biurokracji i pewnego charakterystycznego stylu myślenia, w którym wszystko da się ująć w schematy, zliczyć i pomierzyć, jest jedną z sił napędowych nadzoru. Biurokracja, która chce być bardziej efektywna – zapewniać bezpieczeństwo, lepiej rozdzielać pomoc, sprawniej zarządzać edukacją – chce wiedzieć więcej. To podstawy dla trudnego do nasycenia głodu danych. Czy da się to zjawisko zatrzymać? Graeber mówi, że powinniśmy zakwestionować to, co wydaje nam się trudne do zakwestionowania – czyli biurokrację w jej obecnym kształcie. Czy jest to utopia? Być może.

Jędrzej Niklas

David Graeber, Utopia regulaminów. O technologii, tępocie i ukrytych rozkoszach biurokracji, Wydawnictwo Krytyka Polityczna 2016

W najbliższym czasie ogłosimy konkurs, w którym nagrodami będą egzamplerze najnowszej książki Graebera.