Służby specjalne pod (nową) kontrolą?

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zaprosiło nas do udziału w konsultacjach społecznych projektu ustawy o Komisji Kontroli Służb Specjalnych. W odpowiedzi przygotowaliśmy stanowisko, w którym wskazujemy kilka słabości projektu: naszym zdaniem bez wprowadzenia precyzyjnych kryteriów kontroli i przyznania Komisji odpowiedniego budżetu, jej nadzór nad służbami może okazać się fikcją.

Przedstawiony do konsultacji projekt zakłada powołanie nowego organu państwowego – Komisji Kontroli Służb Specjalnych, która badać ma zgodność z prawem działań służb specjalnych: wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, przetwarzania danych osobowych oraz uzyskiwania billingów i innych danych telekomunikacyjnych. Już na tym etapie pojawiają się problemy, ponieważ pośród czynności operacyjno-rozpoznawczych, tj. czynności podejmowanych w celu zapobiegania przestępstwom i wykrywania ich sprawców, kompleksowo uregulowana jest jedynie kontrola operacyjna (np. podsłuchy). W pozostałych przypadkach ocena może być trudna, bo... jak ocenić zgodność z prawem działań przez to prawo nieuregulowanych?

Celem działania Komisji będzie m.in. "zapewnienie przestrzegania przez służby specjalne praw człowieka", ale jak Komisja miałaby to zapewnić, skoro obowiązujące przepisy, regulujące funkcjonowanie służb specjalnych, często są niezgodne ze standardem ochrony praw człowieka? Czy będzie to możliwe, skoro projekt nie precyzuje kryteriów (jak choćby niezbędność i proporcjonalność), którymi podczas kontroli ma się kierować Komisja?

Zresztą, przepisy będące podstawą funkcjonowania służb mają być zmienione. Utworzenie Komisji Kontroli Służb Specjalnych stanowi kolejny element reformy funkcjonowania służb specjalnych w Polsce, której założenia przyjęto na Kolegium ds. Służb Specjalnych 29 maja 2013 r. Niestety, choć znamy datę prezentacji założeń, one same pozostają wielką niewiadomą. Oczekujemy, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przedstawi szerszą koncepcję, która umożliwi nam kompleksową ocenę proponowanych w ostatnich miesiącach zmian. Dotychczas MSW prezentuje bowiem jedynie poszczególne projekty będące elementem reformy - wcześniej do konsultacji przedstawione zostały projekty ustaw o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu. W tej sytuacji trudno ocenić, jak dany projekt ma się do całości założeń reformy ani czy system nie tworzy luk umożliwiając nadmierną ingerencję służb w prawa obywateli.

Stworzenie jednolitego standardu postępowania służb, które ze swojej istoty ingerują w prawa jednostek, nie będzie możliwe, jeśli Komisja nie będzie mogła badać działalności innych podmiotów, które mogą prowadzić czynności operacyjno-rozpoznawcze. Oprócz służb specjalnych (a więc Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Służby Wywiadu Wojskowego i Służby Kontrwywiadu Wojskowego) czynności te mogą prowadzić również Policja, Żandarmeria Wojskowa, służba celna i kontrola skarbowa. Ich jednak projekt nie obejmuje. A to właśnie w przypadku Policji, ze względu na skalę jej aktywności, może dochodzić do największej liczby naruszeń praw obywatelskich.

Kolejną kwestią, którą podnieśliśmy w naszej opinii, jest planowana wielkość Biura Komisji. Zgodnie z projektem ma ono składać się z 20 pracowników, którzy razem z 6-cioma członkami Komisji, mają brać udział w kontrolach. Obawiamy się, że wobec potencjalnej liczby spraw, które trafią do Komisji, w tym skarg od podmiotów indywidualnych, nie będzie ona w stanie podołać stawianym jej obowiązkom. Bez adekwatnych środków i sił oraz jasnych kryteriów oceny zgłaszanych skarg, kontrola sprawowana przez Komisję może okazać się fikcją, a instytucja ta stanie się listkiem figowym przysłaniającym brak faktycznej kontroli nad działaniami służb.

Anna Walkowiak

Projekt ustawy o Komisji Kontroli Służb Specjalnych

Stanowisko Fundacji Panoptykon w sprawie projektu