Krajowa Administracja Skarbowa mniej kontrolowana niż ABW i Policja. Apel do Ministra Finansów

Dzisiaj Krajowa Administracja Skarbowa – w przeciwieństwie do Policji czy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego – nie musi informować sądu, jakiego narzędzia do inwigilacji chce użyć. Wprowadzenie tego obowiązku pozwoliłoby uniknąć nadużywania mechanizmów takich jak Pegasus.

Fundacja Panoptykon i Forum Obywatelskiego Rozwoju zaapelowały do Ministra Finansów o wzmocnienie kontroli nad czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi prowadzonymi przez Krajową Administrację Skarbową.

Kontrola nad służbami jest potrzebna od zaraz
Wspieraj Fundację Panoptykon

Nie ma żadnych powodów, żeby KAS miała niżej zawieszoną poprzeczkę niż służby specjalne. Minister Finansów może wydać analogiczne rozporządzenie, jak te wydane przez Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie innych służb. Dlatego apelujemy do Andrzeja Domańskiego o wprowadzenie spójnych standardów.

Apel poparło 6 organizacji zajmujących się prawami człowieka i wolnością gospodarczą: Amnesty International Polska, Fundacja Wolności Gospodarczej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa, Polski Instytut Myśli Gospodarczej oraz Warsaw Enterprise Institute.

Inwigilacja w Polsce bez kontroli – stopniowe zmiany po wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, ale z pominięciem skarbówki

Krajowa Administracja Skarbowa jest jedną z 10 formacji, które mają uprawnienia do prowadzenia tzw. kontroli operacyjnej. Problemem jest to, że brak kontroli nad działaniami służb łamie prawa człowieka. W 2024 r. przesądził o tym Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Obowiązujący w Polsce model kontroli nad działalnością służb uprawnionych do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych narusza prawo do prywatności wszystkich obywateli i obywatelek. Zdaniem Trybunału system kontroli nad służbami nie zawiera odpowiednich i skutecznych gwarancji przed arbitralnością oraz ryzykiem nadużyć. Brak jest skutecznych środków odwoławczych pozwalających na weryfikację zasadności takiej kontroli; brak też efektywnej kontroli sądowej, która gwarantowałaby to, że najbardziej ingerujące w prawo do prywatności działania służb będą stosowane wyłącznie jako środek konieczny w społeczeństwie demokratycznym.

Wyrok z 28 maja 2024 r. w sprawie Pietrzaka, Bychawskiej-Siniarskiej i innych przeciwko Polsce

Po tym wyroku rząd wprowadził zmiany minimalnie zwiększające kontrolę. Premier (w sprawie ABW, CBA i SKW) i Minister Spraw Wewnętrznych (w sprawie Policji i Straży Granicznej) wydali rozporządzenia mówiące o tym, że:

• służby muszą uzasadniać składane do sądu wnioski o zgodę na przeprowadzenie kontroli operacyjnej oraz podawać informacje, jakie narzędzia chcą zastosować (wcześniej nie musiały tego robić, a dzięki temu sędzia wie, czy zgadza się na podsłuch, czy też na użycie takiego narzędzia jak Pegasus);
• sąd musi uzasadnić zarówno zgodę, jak i odmowę zgody na kontrolę operacyjną (wcześniej musiał uzasadniać jedynie odmowę, co zachęcało sędziów do akceptowania wniosków, bo to kosztowało mniej pracy – w efekcie zatwierdzano ich 99%).

To wciąż za mało, żeby móc mówić o wdrożeniu wyroku ETPC. Brakuje np. obowiązku informowania osób inwigilowanych o tym, że były przedmiotem zainteresowania służb. W kontekście tych małych zmian doskwiera też inny znaczący szczegół: nie dotyczą one Krajowej Administracji Skarbowej*.

Efekt? KAS, przynajmniej w kwestii inwigilacji, jest mniej kontrolowana niż Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego czy Policja. A i dla nich poprzeczka kontroli jest zawieszona bardzo nisko.

Teoretycznie skarbówka może łatwiej niż inne służby zainstalować komuś oprogramowanie szpiegowskie, np. Pegasusa. Nie musi informować sądu, czy narzędzie, którego chce użyć, podsłuchuje, czy zbiera także inne dane, np. wszystkie zapisane na telefonie zdjęcia lub wiadomości wysyłane przez różne aplikacje.

Z kolei dla sądu wyrażenie zgody na podsłuch, o którą wnosi ta służba, jest dużo łatwiejsze niż odmowa (którą trzeba uzasadnić).

Brak kontroli i dostęp do danych o transakcjach, czyli Krajowa Administracja Skarbowa jako inwigilacyjna superpotęga

Skarbówka walczy z karuzelami VAT, przemytem czy podróbkami. Do tych działań potrzebuje takich narzędzi jak podsłuchy. Poddanie jej kontroli ograniczy pole do naruszeń. A te dotykają szczególnie przedsiębiorców i mogą być dla nich bardzo dotkliwe. W Polsce działają ponad 2 miliony firm (z czego 95% to mikrofirmy). 

Odpowiadają one za ponad połowę zatrudnienia. Z punktu widzenia rzetelnych przedsiębiorców ważne jest to, żeby KAS była skuteczna w eliminowaniu nieuczciwych działań. Jednak jej pomyłka – lub celowe nadużycie – może doprowadzić do ruiny przedsiębiorcy, a co za tym idzie: do pozbawienia pracy osób, które ten przedsiębiorca zatrudniał.

[O]d 1 lutego 2025 r. do 31 maja 2025 r. skierowano do banków 596 żądań na podstawie art. 48 ustawy KAS, w tym 440 żądań skierowanych przez naczelników urzędów celno-skarbowych oraz 156 żądań skierowanych przez naczelników urzędów skarbowych.

Krajowa Administracja Skarbowa często korzysta z wprowadzonej w ubiegłej kadencji Sejmu możliwości sprawdzania danych o transakcjach (źródło: Gazeta Wyborcza).

Brak zmian w zakresie prowadzenia kontroli operacyjnej w połączeniu z niekontrolowanym dostępem do kont bankowych powoduje, że służby skarbowe w porównaniu z innymi stają się superpotęgą inwigilacyjną.

W kwestii kontroli działań służb jesteśmy na początku drogi

Jak pisaliśmy wcześniej, wprowadzenie zmian w rozporządzeniu dotyczącym działania KAS nie rozwiązuje problemu braku wystarczających zabezpieczeń przed nadużyciami. Jest to jednak mały krok w dobrym kierunku. Warto poczynić go w stosunku do wszystkich polskich służb uprawnionych do prowadzenia kontroli operacyjnej.

Prawidłowe mechanizmy kontroli nie krępują służbom możliwości działania – pokazują to nie tylko przykłady innych krajów, ale nawet te niewielkie zmiany już wprowadzone w Polsce. Natomiast chronią nas wszystkich przed nadużyciami i zwiększają zaufanie do służb.

Polecamy: Jak jest z retencją danych w innych krajach? Unia chce zmian, w Polsce retencja do kontroli 

Chociaż ta zmiana jest pilna i potrzebna, nie rozwiąże problemu szerokiego i niekontrolowanego dostępu polskich służb do danych o obywatelach i obywatelkach. W Panoptykonie nie rezygnujemy z walki o kompleksową reformę kontroli nad służbami.

---

* Analogiczny problem dotyczy Żandarmerii Wojskowej, która – tak jak KAS – nie musi motywować wniosków o kontrolę operacyjną. Sądy natomiast mają obowiązek uzasadniać jedynie odrzucenie takiego wniosku (zgoda nie wymaga uzasadnienia).